Srpske snage predvođene Stevandićem u Banja Luci 1992. počele progon Hrvata i Bošnjaka

S obzirom na to da se priroda zahtjeva SOS-a podudara s uputstvima koja je SDS u Banjoj Luci dobio od SDS-a na Palama, da ni vojska niti policija nisu pokušale ukloniti barikade ni uhapsiti pripadnike SOS-a, da je čovjek na čelu SOS-a (Nenad Stevandić) bio i član SDS-a koji je bio u neposrednoj vezi s Radovanom Karadžićem…

… te da su zahtjevi SOS-a doista bili spremno provedeni, Pretresno vijeće se van razumne sumnje uvjerilo da je organizovanjem i akcijama SOS-a upravljao SDS kao jednim od sredstava provođenja Strateškog plana. Krivična djela počinjena u Bosanskoj krajini od aprila 1992. do kraja decembra 1992. izvršena kao direktna posljedica sveobuhvatnog Strateškog plana. Etničko čišćenje nije bilo popratni proizvod kažnjivih aktivnosti, nego je, naprotiv, bilo pravi cilj i stoga nerazdvojiv dio Strateškog plana. Isključiva namjera uvođenja uslova života nametnutih nesrpskom stanovništvu Bosanske krajine i vojnih operacija protiv gradova i sela koji nisu bili vojni ciljevi bila je da se ti ljudi otjeraju.

Provođenje Strateškog plana u Bosanskoj Krajini (Iz presude Radoslavu Brđaninu)

Tekst koji slijedi ni u kom slučaju ne predstavlja cjelokupni pregled zločina počinjenih u sklopu provođenja Strateškog plana u Bosanskoj krajini tokom predmetnog vremena Optužnice, no ilustruje obrazac ponašanja srpskih snaga u svim opštinama ARK-a u tom periodu.

U proljeće 1992. na cijeloj teritoriji Bosanske krajine osnovani su logori i drugi zatočenički objekti u kasarnama i vojnim kompleksima, fabrikama, školama, sportskim objektima, policijskim stanicama i drugim javnim zgradama. Te logore i zatočeničke objekte uspostavljale su i kontrolisale vojska bosanskih Srba, civilne vlasti ili policija bosanskih Srba. Civili nesrbi masovno su hapšeni i zatočavani u tim logorima i zatočeničkim objektima.

Pretresno vijeće se uvjerilo van razumne sumnje da su krivična djela počinjena u Bosanskoj krajini od aprila 1992. do kraja decembra 1992. izvršena kao direktna posljedica sveobuhvatnog Strateškog plana. Etničko čišćenje nije bilo popratni proizvod kažnjivih aktivnosti, nego je, naprotiv, bilo pravi cilj i stoga nerazdvojiv dio Strateškog plana. Isključiva namjera uvođenja uslova života nametnutih nesrpskom stanovništvu Bosanske krajine i vojnih operacija protiv gradova i sela koji nisu bili vojni ciljevi bila je da se ti ljudi otjeraju.

Velik broj ljudi držan je u zatočeničkim centrima u užasnim uslovima. Budući da je namjera bila trajno ukloniti te ljude s teritorija Srpske Republike BiH, mnogima su razoreni domovi kako se oni nikada ne bi vratili. Domovi bosanskih Muslimana koji nisu razoreni dodijeljeni su srpskim izbjeglicama iz Hrvatske i s drugih područja. Kampanja hotimičnog razaranja vjerskih i kulturnih ustanova bosanskih Muslimana i bosanskih Hrvata bila je samo jedan od elemenata šireg napada. Međutim, konačni cilj bilo je uklanjanje stanovništva i uništenje njihovih domova. Dokazi otkrivaju dosljednu, koherentnu i kažnjivu strategiju čišćenja Bosanske krajine od drugih etničkih grupa koju su provodili SDS i snage bosanskih Srba.

Pretresno vijeće se uvjerilo da su sredinom 1992. izvršeni napadi na privatne kuće i poslovne prostore u vlasništvu bosanskih Muslimana i bosanskih Hrvata u Banjoj Luci. Eksplozije su bile učestale i do njih je dolazilo uglavnom noću. Napadi na kuće izvođeni su ručnim bombama, raketnim bacačima i tromblonskim minama. Pretresno vijeće se, nadalje, uvjerilo da su, iako su kuće i poslovni prostori koji su bili meta napada uglavnom pripadali nesrpskom stanovništvu.

Na osnovu dokaza koji su mu predočeni, Pretresno vijeće se uvjerilo da policija nije provela istragu o bombaškim napadima na privatne kuće i poslovne prostore. Tim slučajevima nije posvećena odgovarajuća pažnja. Neki dokazi ukazuju na to da su izvršioci uništavanja bili kriminalci u službi SDS-a.

Pretresno vijeće se, nadalje, uvjerilo da je, u periodu na koji se odnosi optužnica, u Banjoj Luci bilo mnogo slučajeva u kojima su nesrbi bili prisiljeni da prepišu svoju imovinu ili je zamijene za imovinu u Hrvatskoj. Vlasti u Banjoj Luci osnovale su agenciju koja će raditi upravo na takvim zamjenama. SDS je izdao javno saopštenje da će radnje i poslovni prostori nesrba biti prenešene u posjed pripadnika vojske bosanskih Srba povratnika s fronta kao nagrada. Porodice bosanskih Srba uselile su se u stanove pripadnika nesrpske nacionalnosti koji su napustili Banju Luku. Neki su podnijeli molbu za zamjenu svojih stanova za stanove u Zagrebu ili Rijeci. Zabilježen je slučaj jedne osobe nesrpske nacionalnosti koja je morala prodati svoju kuću za samo 100 njemačkih maraka.

Zamjena imovine za običnu potvrdu bila je uobičajena pojava. Jednom prilikom je jedan čovjek predao svoj Mercedes policiji u zamjenu za potvrdu. Među muškarcima koji su došli da mu zaplijene auto bio je i jedan pripadnik 4. lake pješadijske brigade. Čovjeku su rekli da im je vozilo potrebno za novog direktora “Blika”, preduzeća za maloprodaju koje je proizvodilo uniforme za VRS. Zapljena automobila se mogla izbjeći plaćanjem “zaštitnika iz srpskog naroda”. Jedna druga osoba nesrpske nacionalnosti dobila je potvrdu da je državni Crveni krst u ime Republike Srpske otuđio svu njegovu imovinu. Potvrdu je potpisao policajac koji je odnio stvari.

Ljudi nisu smjeli izaći iz Banje Luke sa više od tri stotine njemačkih maraka. Osim toga, opomenuti su da sa sobom ne odnose svoje stvari. Međutim, pri odlasku iz Banje Luke, nesrbi su pokušavali da sakriju dragocjenosti, na primjer, u kapute ili kutijice za kozmetiku. Na kontrolnim punktovima uvedena su ograničenja u sklopu kojih su ljude svlačili da bi ih pretresli.

Pretresno vijeće zaključilo je da su, u periodu na koji se odnosi optužnica, pripadnici snaga bosanskih Srba masovno uništavali i oduzimali imovinu bosanskih Muslimana i bosanskih Hrvata u gorepomenutim opštinama.

Pretresno vijeće u nastavku će detaljno iznijeti svoje nalaze u vezi s onim logorima i zatočeničkim objektima za koje se van razumne sumnje uvjerilo da su bosanskim Muslimanima i bosanskim Hrvatima zatočenim u njima nanošene teške tjelesne i duševne povrede, te da su im te povrede nanošene sa namjerom.

Zgrada CSB-a u Banja luci, Manjača, Tunjice, Mali logor

Pretresno vijeće se uvjerilo da su, tokom cijelog ljeta 1992. godine, bosanski Muslimani i bosanski Hrvati iz raznih opština ARK-a, nakon što su bili uhapšeni, odvođeni u CSB Banja Luka, koji se nalazio u zgradi SUP-a, i ispitivani prije nego što bi bili premješteni u druge zatočeničke objekte. Bosanske Muslimane i bosanske Hrvate uhapšene u opštini Kotor-Varoš odvodili su u CSB Banja Luka na ispitivanje, a zatim ih premještali u Vojno-istražni zatvor Tunjice i Mali logor.

U zgradi CSB-a, bosanske Muslimane i bosanske Hrvate udarali su, rukama i nogama, pripadnici policije i banjolučke specijalne jedinice (tzv. “specijalci”), i to u vrijeme dok su čekali da na njih dođe red da budu ispitani, kao i za vrijeme ispitivanja. Jednom bosanskom Muslimanu slomili su rebra i posjekli lice, dok je drugome polomljeno više zuba i još mu se uvijek vide tragovi davljenja. Samardžija, komandir u CSB-u Banja Luka, koji je ispitivao tog čovjeka, bio je prisutan za vrijeme tih premlaćivanja.

Manjača je bila jedna od glavnih zatočeničkih lokacija u ARK-u, a u nju su slati zatočenici iz raznih opština ARK-a i drugih logora i zatočeničkih objekata na teritoriji ARK-a. Pretresno vijeće se uvjerilo da su osoblje Manjače, koje je bilo pod komandom 1. krajiškog korpusa, činili pripadnici vojne policije bosanskih Srba. Komandant logora u Manjači bio je potpukovnik Božidar Popović. Manjača je kao zatočenički logor počela da funkcioniše 15. maja 1992. godine. U jednom trenutku, na Manjači je bilo zatočeno približno 3.640 muškaraca. Zatočenici u Manjači bili su uglavnom bosanski Muslimani, a među njima je bilo i nešto bosanskih Hrvata i tek poneki bosanski Srbin. Velika većina zatočenika bili su civili koji nikad nisu učestvovali ni u kakvim borbama. Među zatočenicima Manjače bilo je i maloljetnih i starijih, kao i duševno hendikepiranih muškaraca.

Pretresno vijeće se uvjerilo da je 15. avgusta 1992. ubijeno pet članova jedne porodice bosanskih Muslimana dok su sjedili ispred svoje kuće u selu Ćulum pored Banje Luke. Kući su prišla tri lica, od kojih su dva bila naoružana automatskim puškama i obučena u maskirne uniforme, i otvorila vatru na porodicu. Kasnije je utvrđeno da su počinioci bila braća Šugić.

Pretresno vijeće se uvjerilo da su premlaćivanja bila redovna praksa i u Malom logoru, a da se, između ostalog, tuklo šakama, nogama i pendrecima, što je rezultiralo teškim povredama i smrću. Žrtve tih premlaćivanja bili su upravo bosanski Muslimani i bosanski Hrvati. Počinioci premlaćivanja u Vojno-istražnom zatvoru bili su stražari. Zatočene bosanske Muslimane i Hrvate tukli su i zatvorenici bosanski Srbi.

Pretresno vijeće se uvjerilo van razumne sumnje da je (tokom perioda na koji se odnosi optužnica, kao i već prije toga), optuženi Brđanin bio vodeća politička ličnost u ARK-u i da se nalazio na ključnim položajima. Igrao je značajnu ulogu na sva tri nivoa rukovodstva bosanskih Srba: opštinskom, regionalnom i republičkom. Optuženi se učlanio u SDS prije prvih višestranačkih izbora u Bosni i Hercegovini, održanih u novembru 1990. Na opštinskom nivou, optuženi je 19. decembra 1990. imenovan za predsjednika Izvršnog odbora opštine Čelinac. 13. maja 1992. Skupština opštine Čelinac imenovala je optuženog za člana Kriznog štaba opštine Čelinac. Nakon što je početkom aprila 1992. SOS zauzeo Banja Luku, formiran je Krizni štab opštine Banja Luka i optuženi je postao njegov član, kao predstavnik Skupštine ARK-a. U Kriznom štabu opštine Banja Luka, optuženi je postavljen za predsjednika Komisije za niveliranje kadrova.

Tokom proljeća 1992. optuženi je počeo glasno da zagovara otpuštanje nesrba s posla kao dio Strateškog plana za nasilno trajno raseljavanje većine bosanskih Muslimana i bosanskih Hrvata iz ARK-a. On je to činio u svojstvu potpredsjednika Skupštine ARK-a, a nakon što je SOS u aprilu 1992. zauzeo Banja Luku, u svojstvu člana Kriznog štaba opštine Banja Luka i predsjednika Komisije za nivelisanje kadrova Kriznog štaba opštine Banja Luka. Zadatak te komisije bio je da sistematski provodi politiku otpuštanja nesrpskih kadrova s rukovodećih položaja u javnim preduzećima i ustanovama u Banja Luci. Optuženi je istovremeno počeo javno da poziva nesrpsko stanovništvo da ode iz Bosanske Krajine.

Optuženi je otvoreno govorio protiv miješanih brakova, a jednom prilikom je otišao tako daleko da je sugerisao da djecu iz miješanih brakova treba baciti u rijeku Vrbas i ona koja isplivaju biće srpska djeca. Štaviše, on je javno predložio kampanju izravnavanja računa ubijanjem na nacionalnoj osnovi, izjavivši da će za svakog ubijenog Srbina u Sarajevu biti ubijena dva Muslimana u Banja Luci. Javne izjave optuženog katastrofalno su djelovale na ljude svih nacionalnosti. One su podsticale bosanske Srbe da vrše zločine nad bosanskim Muslimanima i bosanskim Hrvatima. Pretresno vijeće se uvjerilo da je optuženi namjerno dao značajan doprinos stvaranju klime u kojoj su ljudi postali spremni da tolerišu zločine i da ih vrše i u kojoj su dobronamjerni bosanski Srbi bili odvraćani od toga da pružaju bilo kakvu pomoć nesrbima.

Na osnovu dokaza koje su strane izvele, Pretresno vijeće je već konstatovalo da je, naročito u opštinama Banja Luka, Prijedor, Sanski Most i Bosanski Novi, izvršen veliki broj radnji deportacije i prisilnog premještanja. Tako raseljeni pojedinci gotovo su isključivo bili bosanski Muslimani i bosanski Hrvati. Ta politika provodila se putem oružane sile, protjerivanja, zastrašivanja, nametanja nepodnošljivih životnih uslova i uvođenjem kaznenih uslova za odlazak, a svime time ciljalo se upravo na bosanske Muslimane i bosanske Hrvate. Pretresno vijeće stoga konstatuje da su te radnje deportacije i prisilnog premještanja bile faktički diskriminacionog karaktera.

Zaključci Žalbenog vijeća (Brđanin)

Žalbeno vijeće u svojoj presudi navodi da nije utvrdilo da su Brđaninovi argumenti dovoljno uvjerljivi da bi opravdali poništenje njegovih osuda: “Konkretno, Žalbeno vijeće neće zadirati u zaključke Pretresnog vijeća u vezi sa sljedećim: prirodom strateškog plana za stvaranje srpskog entiteta iz kojeg bi većina nesrba bila trajno uklonjena; ovlaštenjima Kriznog štaba ARK-a nad opštinskim vlastima, uključujući opštinu Prijedor; vezom između ARK-a i drugih tijela poput Vojske bosanskih Srba, policije i paravojnih grupa; te u vezi s doprinosom odluka Kriznog štaba ARK-a otpuštanjima, razoružavanju i preseljavanju nesrpskog stanovništva. Žalbeno vijeće takođe neće zadirati ni u zaključke Pretresnog vijeća da je Brđanin znao za strateški plan i da mu je doprinosio, kao ni u zaključke da je Brđanin znao da se krivična djela vrše kako bi se strateški plan proveo u djelo.”

O djelovanju SOS-a i Nenada Stevandića u presudi Brđaninu stoji: “S obzirom na to da se priroda zahtjeva SOS-a podudara s uputstvima koja je SDS u Banjoj Luci dobio od SDS-a na Palama, da ni vojska niti policija nisu pokušale ukloniti barikade ni uhapsiti pripadnike SOS-a, da je čovjek na čelu SOS-a (Nenad Stevandić) bio i član SDS-a koji je bio u neposrednoj vezi s Radovanom Karadžićem, te da su zahtjevi SOS-a doista bili spremno provedeni, Pretresno vijeće se van razumne sumnje uvjerilo da je organizovanjem i akcijama SOS-a upravljao SDS kao jednim od sredstava provođenja Strateškog plana. (Među dokazima se navode presretnuti telefonski razgovori između Radovana Karadžića i Nenada Stevandića u periodu od 31. avgusta 1991. do 11. januara 1992, svjedočenje Milorada Dodika…)

Premda su neke paravojne grupe bile povezane s opozicionim strankama u Srbiji, SOS je bio usko povezan barem sa SDS-om i Kriznim štabom ARK-a, koji je koristio SOS kao operativno sredstvo koje je doprinijelo provođenju Strateškog plana. Nenad Stevandić i Slobodan Dubočanin, prvi šef, a drugi pripadnik SOS-a, bili su članovi Kriznog štaba ARK-a. Pored toga, drugi članovi Kriznog štaba ARK-a, među kojima je bio i optuženi, imali su kontakte s paravojnim organizacijama čak i prije nego što je osnovan Krizni štab ARK-a. (U fus noti presude se kao dokaz navodi i članak iz lista Glas od 21. april 1992. u kome je Brđanin “pored toga što je imenovao konkretne pojedince koje je trebalo otpustiti s posla, uputio sljedeću prijetnju”: “…ali ukoliko pojedini ljudi u banjalučkim preduzećima, od kojih je zatraženo da se povuku to ne učine u roku od tri dana, na scenu će stupiti pripadnici SOS-a”)

Za ilustraciju, 3. aprila 1992. Srpske odbrambene snage (SOS), oružana formacija sastavljena od vojnika koji su se ogorčeni vraćali s fronta u Hrvatskoj i lokalnih siledžija i kriminalaca, opkolile su zgradu opštine u Banjoj Luci i postavile barikade po gradu. U jednom proglasu objavljenom u medijima, SOS je predstavljen kao “grupa srpskih rodoljuba, pripadnika JNA, rezervista, dobrovoljaca i građana Banjaluke” koja se odlučila na akciju “zbog lažnog mirotvorstva Stranke demokratske akcije i Hrvatske demokratske zajednice, opozicionih stranaka koji organizuju orgije nad sjećanjima poginulih Banjalučana i Krajišnika”. SOS je zatražio da predsjednik banjalučke opštine organizuje krizni štab radi pregovora o nizu zahtjeva koje je iznio SOS. Krizni štab je osnovan istog dana. Nakon samo nekoliko sati pregovora, u kojima su učestvovali pripadnici SOS-a, predstavnici banjalučkog TO-a i Banjalučkog korpusa JNA, banjalučki Krizni štab je prihvatio sve zahtjeve SOS-a, koji su potom veoma brzo i ispunjeni.

Pretresno vijeće se uvjerilo da je Krizni štab ARK-a vršio veliki uticaj na SOS: “… Krizni štab ARK-a je imao znatan uticaj na SOS, jednu od paravojnih grupa koje su djelovale u ARK-u i bile odgovorne za stvaranje atmosfere straha i terora među nesrpskim stanovnicima Bosanske krajine putem vršenja zločina nad bosanskim Muslimanima i bosanskim Hrvatima koji su obuhvatali ubistvo, silovanje, pljačkanje i razaranje imovine, uključujući i vjerske objekte. Krizni štab ARK-a je koristio SOS kao operativno oruđe koje je doprinijelo provođenju Strateškog plana.”

Žalbeno vijeće u predmetu Brđanin zaključilo je: “Replicirajući na to Brđanin tvrdi da SOS nije više postojao u vrijeme kada je osnovan Krizni štab ARK-a (…) ne navodi nikakve dokaze u prilog tome. Brđanin nije iznio nikakve argumente kojima bi pokazao da SOS nije bio u uskoj vezi sa SDS-om. (…) Pretresno vijeće je utvrdilo da je Krizni štab ARK-a imao veliki uticaj na SOS, a indirektno i uticaj na paravojne grupe koje su učestvovale u borbenim dejstvima zajedno sa 1. krajiškim korpusom. Iz tih razloga Žalbeno vijeće zaključuje da Brđanin nije dokazao da nijedan razuman presuditelj o činjenicama ne bi mogao utvrditi da je Krizni štab ARK-a imao veliki uticaj na SOS. Dio intervjua na koji upućuje Pretresno vijeće, u kojem Brđanin izjavljuje da, ’ukoliko pojedini ljudi u banjalučkim preduzećima, od kojih je zatraženo da se povuku to ne učine u roku od tri dana, na scenu će stupiti pripadnici SOS-a’, jasno pokazuje da je Brđanin znao da SOS podržava njegovu inicijativu i da je spreman da otpuštanja provede silom. Na osnovu toga bi se razumno moglo zaključiti da se ta podrška SOS-a nastavila i nakon 5. maja 1992. kada je Krizni štab ARK-a zvanično počeo da funkcioniše sa Brđaninom kao predsjednikom, te sa Nenadom Stevandićem, vođom SOS-a, i Slobodanom Dubočaninom, članom SOS-a, kao članovima Kriznog štaba ARK-a.”

U presudi Žalbenog vijeća se dalje navodi: “Pretresno vijeće je takođe utvrdilo da je SOS, kao i druge paravojne grupe koje su djelovale u ARK-u, bio pod komandom i kontrolom VRS-a “od početka juna 1992. pa nadalje”, što upućuje na to da SOS na teritoriji ARK-a nije djelovao pod direktnom kontrolom vojske barem do kraja maja 1992. godine. Iz tih razloga Žalbeno vijeće zaključuje da Brđanin nije dokazao da nijedan razuman presuditelj o činjenicama ne bi mogao utvrditi da je Krizni štab ARK-a imao veliki uticaj na SOS. Iz gorenavedenih razloga Žalbeno vijeće zaključuje da Brđanin nije dokazao da nijedan razuman presuditelj o činjenicama ne bi mogao van razumne sumnje utvrditi da je Krizni štab ARK-a imao veliki uticaj na SOS i indirektan uticaj na druge paravojne grupe. Stoga se ovi argumenti kojima je popraćena tvrdnja o grešci odbacuju.”

(U sljedećem nastavku: U Banjoj Luci crveni kombi je bio sinonim za strah)

(Avangarda.ba)